Forsetaklemma

Að skrifa eða skrifa ekki undir nýju lögin um Icesave, er spurning dagsins fyrir forseta Íslands. Í raun mun hvaða ákvörðun sem forsetinn tekur, líklega hafa mikil áhrif á framtíð embættisins og jafnvel stjórnmálasögu landsins.

Forsetinn hefur sett sig í talsverðan vanda með leikfléttu sinni sem greinilega er ekki alveg að ganga upp. Það er nokkuð ljóst að Ólafur Ragnar ætlaði sér alveg frá upphafi að vera meira en forseti bara til skrauts. Þegar honum taldi sér pólitískt óhætt að stíga fram og skapa sér sess, fór hann að tala um gjá milli þings og þjóðar og að hann sjálfur væri hin nauðsynlega brú! Hann hafði smátt og smátt verið að fikra sig áleiðis og undirbúa jarðveginn. Skrefið afrifaríka sem hann steig var þegar hann neitaði staðfestingu á fjölmiðlalögunum fræðum sumarið 2004. En það var þegar ríkisstjórnin var ekki að hans skapi og umræðan í samfélaginu honum nokkuð hagstæð. Nú horfir aðeins öðru vísi við. Í ríkisstjórn sitja hans pólitísku vinir, svo langt sem pólitískir vinir ná. Svo er pólitíska landslagið greinilega á andstætt ríkisstjórninni í þessu máli a.m.k. Um 70% þjóðarinnar er á móti Icesave-samningunum, skv. könnunum, og rúmlega fimmtungur allra kosingabærra manna, eða um 60 þús. manns, hefur undirritað yfirlýsingu þar sem forsetinn er hvattur til að skrifa ekki undir. Það voru 55.522 manns sem stöðvuðu þá fyrirætlan vinstristjórnar Ólafs Jóhannessonar sem sat á árunum 1971-1974 að senda Varnarliðið úr landi. Þeir sem mótmæla nú eru fleiri og sennilega ein stærsta undirskriftasöfnun í landinu.

Forsetinn setti ákveðið fordæmi sumarið 2004 með því að stöðva löggjöf frá alþingi á þeim forsendum að þjóðin sé þeim andstæð. Hann rauf reyndar hina sterku þingræðishefði sem myndast hefur hér á landi og hóf ferð í mikla pólitíska óvissu, sem enginn hefur séð fyrir hvernig endi eða er tilbúinn að takast á við. Nú er þessi aðgerð að koma honum í vandræði rúmum fimm árum síðar.

Forsetinn hélt andliti með yfirlýsingu sinni sem fylgdi samþykkt við fyrri Icesave-lögum á haustmánuðum þar sem hann tilgreindi forsendur fyrir undirskrift sinni. Þessar forsendur voru í stuttu máli að samstaða var komin um málið á þingi og í raun að tiltölulega fáir hefðu þá skrifað undir áskorun til hans um að skrifa ekki undir lögin, eða aðeins um tíu þúsund manns.

Svo gerðist það sem forsetinn átti alls ekki von á. Samþykkt voru ný lög um ríkisábyrgð á innistæðum Icesave innlánunum. Þær forsendur sem hann gaf sér þegar hann skrifaði undir fyrri lög um Icesave eiga ekki lengur við. Fyrirvarar sem settir voru í fyrri lög fallnir brott, margfalt fleiri kjósendur mótmæltu, yfirgnæfandi meirihluti kjósenda er á móti samingunum og meirihluti fyrir samningunum naumur og nú síðast fréttist að fjórir stjórnarþingmenn hafi undirritað yfirlýsingu um áskorðun til forsetans og því nokkuð ljóst að ríkisstjórnin hefur ekki meirihluta fyrir sínu máli á þingi.

Fyrir forsetanum eru bara mismunandi slæmir kostir:
Að samþykkja lögin og þar með ganga bak orða sinna og fyrri yfirlýsinga og staðfesta að ekki sé aðeins gjá á milli þings og þjóðar, heldur þjóðar og forseta líka. Hætt er við að hann fengi þann stimpil á sig að vera e.k. leppur vinstri manna á forsetastóli og að möguleikar á endurkjöri hans væru nánast úr sögunni. Embættið sjálft yrði einnig fyrir slíkum álitshnekk í hugum þjóðarinn að hann mun seint eða aldrei vera bættur. Hins vegar myndi staðfesting forseta bjarga lífi ríkisstjórnarinnar, sem hefur hangið á bláþræði síðsta misseri.

Hinn kosturinn er að hafna samþykkt. Með þeirri ákvörðun myndi hann brjóta allar pólitískar brýr að baki sér á Alþingi og einangrast endanlega á þeim vettvangi. Hinir svokölluðu "pólitísku vinir" hans myndu aldrei fyrirgefa honum, þótt nokkrir aðrir aðrir tækju hann í sátt. Forsetinn kynni hins vegar að bjarga eigin skinni og endurheimta eitthvað af því trausti í huga þjóðarinnar sem hann hefur glatað á undanförnum árum. Í öllu falli væri neitun á undirskrift til lengri tíma litið farsælli leið fyrir forsetan að komast á spjöld sögunnar. Sú aðgerð yrði e.t.v. formlegt upphaf að endurskoðun stjórnarskrárinnar sem myndi breyta hinni formföstu þingræðishefð landsins

Hvort forsetinn finni einhverja þriðju leið er nokkuð óljóst. Hann gæti t.d. fundið sér ástæðu til að skreppa úr landi óvænt og komast þannig hjá því að taka afstöðu. Slíkt er ólíklegt og myndi ekki falla í góðan jarðveg. Önnur leið væri að finna aðra blóraböggla og kenna stjórnarandstöðunni um hvernig ástatt er og undirskrift væri eina ábyrgi möguleikinn. Þá væri forsetinn að taka skref inn í stjórnmálin, sem engin fordæmi eru fyrir.

Forsetinn mun þurfa í öllu falli að rökstyðja sína ákvörðun rækilega. Ef han tekur undir rök forystumanna ríkisstjórnarinnar þarf að hann að rökstyðja af hverju hann hann fellur frá röksemdum sínum frá því september sl. Þá mun trúverðugleiki hans laskast umtalsvert við það.

Höfnun forsetans á nýju Iceasave gæti leitt til mikillar stjórnarkreppu og í ljósi sögunar, mætti búast við að forsætisráðherra segði af sér og að hér á landi yrðu nýjar kosningar strax í mars.

Reyndar er forsetinn eins og allir vita sem til allur sem hann er séður. Nú þarf hann að leysa sjálfan sig úr þessari póltísku klemmu sem hann kom sjálfum sér í, nokkuð sem kalla má kraftaverk ef honum tekst það. Í öllu áhugavert fyrir þá sem hafa gaman af líflegri þjóðmálaumræðu.