Dýr öryggisventill

Nokkrir bloggarar og aðrir hafa haft á orði að forseti lýðveldisins sé nauðsynlegur öryggisventill fyrir lýðræðið í landinu. Nú hefur hann aldeilis sannað sig með því að taka við afsagnarbeiðni forsætisráðherra og veita honum umboð til myndun nýrrar ríkisstjórnar. Eins hafi hann aðrar nauðsynlegar fúnksjónir sem tilgreindar eru í stjórnarskrá og sem sameiningartákn þjóðarinnar. En er þetta nauðsynlegt embætti?

Sveitarstjórnarmenn hafa getað myndað meirihluta í sveitarstjórnum alveg hjálparlaust. Með öðrum orðum, ekki þarf neinn forseta þar. Svíar hafa undanfarna hálfa öld eða svo myndað ríkisstjórnir án hjálpar kongungsins þar. Voru þau Geir og Ingibjörg ekki búin að ákveða þetta allt fyrirfram og var þessi fundur á Bessastöðum ekki bara formsatriði?

Okkur skortir þjóðhöfðinga, en til hvers? Til að mæta í brúðkaups- og afmælisveislur hjá kóngafólki í Evrópu og vera þar settur í 2. flokk þar sem hann hefur ekki blátt blóð í æðum, sbr. nýlega afmælisveislu Noregskonungs. Þá mætti forseti vor að sjálfsögðu í afmælisveislu Svíakonungs fyrir tveimur árum. Hverjir voru mættir þar? Jú, að sjálfsögðu allt fínasta kóngafólk og nokkrir forsetar Evrópu, þar á meðal forseti Íslands, konungar Grikklands, Rúmeníu og Júgóslavíu. Fyrir þá sem ekki vita er Júgóslavía ekki lengur til og Rúmenar og Grikkir fyrir löngu afnumið konungdæmið þótt einhverjir geri tilkall til krúnunar. Ef okkur vantar einhvern symbólískan fulltrúa þjóðarinnar út á við, er hægt að notast við forseta þingsins.

Við Íslendingar höfum ekki kosið okkur forseta sem hefur notið meirihlutafylgis í kosningum síðan 1968. Þjóðin hefur meira og minna klofnað við hverjar forsetakosningar í jafnvel margar fylkingar. Stundum grær seint um slík sár.

Er þetta embætti ekki bara hégómi? Svo kostar þetta embætti hálfa millu á dag eða um 182,7 m.kr. á þessu ári skv. fjárlögum, en sex sinnum dýrari en hver þingmaður að jafnaði. Er ekki kominn tími til að spara?

Grænar borgir?

Ég velti því fyrir mér hvort malbik og stórborgir hafi ekki áhrif á lofthita. Þeir sem hafa komið til stórborga að sumri til, t.d. London eða New York hafa fundið fyrir hinum ægimikla og kæfandi hita. Eins hafa e.t.v. einhverjir reynt að koma við malbikið eða götur þegar sólin skín beint á þær. Við höfum líka séð t.d. í formúlunni að veghiti getur verið um 20 °C hærri en lofthiti.

Við höfum líka leitað skjóls einhver í forsælunni, jafnvel í skugga af trjám og fundið svalara loft, en undir sólinni. Með öðrum orðum gróður dregur út hitun jarðar þar sem hann nýtir hitan í eigin vöxt og starfsemi.

Þegar borgir og borgarsvæði ná yfir stóran hluta flatarmáls Vestur-Evrópu, austurstrandar Bandríkjanna, London og nágrenni, svo ég tali nú ekki um stórborgir Asíu, er frestandi að velta því fyrir sér hvort einhver - ef hreinlega ekki talsverð hækkun verði á lofthita í næsta nágrenni við þessar borgir og borgarsvæði. Það vill segja að stjórborginar og malbikið á götunum, auk allra "gróðurhúsaloftegunda" leystar eru út í andrúmsloftið, hafi ekki áhrif á hina margumræddu hlýnum jarðar.

Niðurstaðan er s.s. sú hvort ekki sé tímabært að hugsa fyrir "grænum borgum" þ.e. borgum sem ekki taka í sig jafn mikinn hita og margar borgir gera í dag!

Breytum kjördæmunum

Í kjölfar nokkuð sérstra úrslita í síðustu kosningum hafa nokkuð margar raddir vaknað um þörfina á breytingum á kjördæmaskipun landsins. Núverandi kerfi er e.k. afsprengi þess kerfis sem innleitt var hér á sjötta áratug síðustu aldar. Nauðsyn þótti orðið að gera breytingar á því fyrirkomulagi og jafna það misvægi í vægi atkvæða sem var komið út fyrir öll skynsemismörk.

Þótt ákveðin tilhneyging hafi verið í þá átt að jafna atkvæðavægi landsmanna, sem var komið í 4:1, var ekki síður hugsað um að tryggja sem jafnast vægi milli stjórnmálaflokka! Með öðrum orðum réttindi flokkana voru sett ofar mannréttindum. Það er helsti galli við núverandi kerfi, eins og bent hefur verið á í umræðum síðustu daga.

Mörg kosningakerfi eru til. Einmenningskjördæmi voru hér á landi lengi vel og er það kerfi sem t.d. er notast við í Bretlandi og Bandaríkjunum. Einn kostur er við bandaríska kerfið, er að gerðar eru á því breytingar 10 ára fresti, eftir hvert manntal. Þingmenn færast á milli ríkja (fylkja) á grundvelli íbúaþróunar í landinu. Síðan eru önnur vandamál þar, sem tengjast skipan kjördæma í einstökum ríkjum, en það er annað mál.

Þar sem þingmenn eru kosnir af íbúum landsins er ekki nema eðlilegt að þeirra réttur til þess verði sem jafnastur. Vandamál sérhverrar kjördæmaskipunar er að íbúar landsins vilja flytjast búferlum, jafnvel milli landshluta. Því verður ekki breytt með handaflsaðgerðum. Búið er að reyna fjölmargar aðferðir til að halda íbúum landsins þar sem þeir vilja ekki búa, m.a. að hafa hlutfallslega fleiri þingmenn á þeim svæðum. Sú aðferð hefur ekki reynst sem skyldi. Þess vegna þarf að endurskoða skipan kjördæma með reglulegu millibili og tryggja sem jafnast vægi atkvæða.

Markmið allrar stjórnsýslu er að vera gagnsæ og auðskiljanleg fyrir almenning. Núverandi kosningalög eða kjördæmaskipan eru það hins vegar ekki. Eins eru kjördæmin flest of stór landfræðilega og lítil sem engin tengsl milli íbúa þeirra.

"Landið eitt kjördæmi" myndi tryggja fullkomlega jafnt vægi allra atkvæða. En slíkt fyrirkomulag myndi gera kosningabaráttuna leiðinlega þar sem baráttusætin væru fá, flokkarnir hefðu mikið vald við val frambjóðenda og kjósendur lítið. Síðan er mikil hætta á að fjarlægð milli kjósenda og umbjóðenda þeirra yrði afskaplega lítil. Kosningabaráttan færi fram í sjónvarpi og öðrum fjölmiðlum.

Einmenningskjördæmi skapa mun meiri nálægð milli kjósenda og þingmanna, en það kerfi kallar á e.k. uppbótarsæti, til að tryggja e.k. samræmi milli atkvæðamagns og þingmannafjölda. Miðað við þá hefð sem er hér á landi, er hætt við að á annað yrði ekki fallist hér á landi.

Með minni kjördæmum en við höfum í dag, (3-5 manna) og möguleika kjósenda til að velja frambjóðendur af fleiri en einum lista myndi tryggja gott aðhald þingmanna og nálægð við kjósendur. Eins væru kjördæmin of lítil til að mynda "blokkir" eins og gerðist með kerfinu sem aflagt var í lok síðustu aldar.

Með skýrum reglum um breytingar á mörkum kjördæma og reglulegri endurskoðun í samræmi við þróun íbúafjölda á t.d. 10-12 ára fresti og skýrum reglum um framkvæmd, ætti að vera hægt að hrinda sjálfsagðri leiðréttingu í framkvæmd.

Ýmis kerfi eru til og óþarfi að "finna upp hjólið" á ný, en núverandi kerfi þarfnast greinilega endurkoðunar við.

Tilvistarvandi fjölmiðla

Það kom glögglega fram í Kastljósþætti RUV í gærkvöldi (sunndaginn 13. maí) að fjölmiðlamenn eru jafnvel meira uppteknir við að búa til fréttir eða viðburði en segja frá þeim. Allar götur frá því að þeir Jón Baldvin og Steingrímur Hermanns sprengdu ríkisstjórn Þorsteins Pálssonar í beinni útsendingu árið 1988, hafa fjölmiðlar verið að bíða eftir öðru meiriháttar "skúbbi", eins og það er kallað meðal fjölmiðlamanna og kvenna. Í fyrrnefndum Kastljósþætti átti að mynda ríkisstjórn eða útiloka einhvern möguleika.

Aðferðafræðin er að kreista stjórnmálamenn eins og hægt er í viðtölum og reyna að fá þá til að segja eitthvað sem er fréttnæmt eða gefa út einhverjar yfirlýsingar af einhverju tagi. Ekki er að efa að adrennalín fréttamanna gýs upp þegar þeir fá lykt af stórri frétt og við höfum dæmi um þegar þeir fara yfirum eða ganga of langt í þessari viðleitni sinni. Afleiðing þessarar ágengni fréttamanna leiðir til þess að viðmælendur þeirra fari að vera meira varir um sig og forðist að segja yfirleitt nokkurn hlut og þá er til lítils unnið.

Ekki veit ég hvert fyrirmyndir af svona fréttamennsku eru sóttar, en það sem ég hef séð bæði í Bandaríkjunum og Bretlandi eru fyrirspyrjendur yfirleitt mjög fágaðir þó svo að þeir geti gengið hart eftir svörum.

E.t.v. lagast þetta með tímanum hér, en er til umhugsunar fyrir fjölmiðlamenn.

Sérstök úrslit

Meðal þess sem kemur í ljós við nýafstaðnar Alþingiskosningar er hversu það kosningakerfi sem við búum við er undarlegt, ef ekki gallað. Framboð tapar fylgir, en bætir samt við sig manni og það hefur fleiri þingmenn en annað framboð, en færri atkvæði. Það er ekki hægt annað skv. almennri skynsemi að segja að þetta kerfi sé aldeilis undarlegt. Frambjóðendur eru ýmist úti eða inni á kosninganótt og virðist hrein tilviljun ráða því hvort hinn eða þessi er inni. Enn síður er hægt að átta sig á því af hverju þetta gerist.

Dæmi um þetta ranglæti er í Reykjavík norður. Þar fær Samfylkingin þrjá kjördæma kjörna þingmenn og tvo uppbótarmenn. Samfylkingin bætir við sig manni í kjöræminu frá síðustu kosningum þrátt fyrir að tapa þar um 6% fylgi. Í ofanálag færi Samfylkingin fleiri þingmenn í kjördæminu en Sjálfstæðisflokkurinn sem fékk um 7% meira fylgi í í þessu tiltekna kjördæmi! Nú eru þeir verðandi þingmenn sem hér um ræðir sjálfsagt ekkert verri eða betri en aðrir, en kerfið kemur mönnum að með þessum hætti er hvorki réttlátt né sanngjarnt.

En hvað er að?

Jú það er þessi regla um jöfnunarsæti. Kerfið er hannað þannig að flokkarnir fá þingmannafjölda sem næst hlutfalli atkvæða þeirra á landsvísu. Árangur þessa kerfis er þessi þeytingur jöfnunarsæta um allt land. Markmiðið er að jafna hlutfall framboða því sem næst óháð staðsetningu þeirra. Með öðrum orðum það er verið að jafna atkvæðavægi stjórnmálaflokka, ekki kjósenda! Þetta kerfi hefur það í för með sér líka að þingmenn eru ýmist úti eða inni og engin veit neitt um sína stöðu sem getur breyst eftir úrslitum í öðru kjördæmi. Þessi leikur er að vísu skemmtilegur fyrir fjölmiðla á kosninganótt, en hefur engan annan sýnilegan tilgang.

Er ekki tímabært að hér á landi að fara að taka um kosningakerfi sem bæði er skiljanlegt fyrir almenning og sanngjarnt?

Könnun á könnunum

Útkoma þeirra skoðanakannana sem birst hafa undanfarna daga og vikur benda til þess að þær séu ekki nægilega vel gerðar. Of miklar sveiflur eru á fylgi flokkana til þess að þær geti talist marktækar. Spurning er hvort ekki megi gera eins og gert er t.d. í Bretlandi að hafa "Poll of the polls" þ.e. einhvers konar könnun á könnunum. Tekið væri meðaltal úr könnunum bæði lóðrétt og lárétt, í stað þess að horfa á þær hverja fyrir sig. Tekið væri t.d. meðaltal þriggja síðustu kannana Capcent og fundin út ein niðurstaða út frá því. Eins mætti taka meðaltal kannana sem birtast ákveðinn dag.

Þessar kannanir eru ágæt söluvara fyrir fjölmiðla og eru orðin að aðalfrétt hverju sinni. Auðveldlega er hægt að búa til fréttir e.t.v. vegna þess að ekki er áhugi á að fjalla um aðalmálið, sem eru stefnumarkmið framboðana. Þessi "sjálfhverfa" fjölmiðla er sýnilega komin út fyrir eðlilegt mörk og þeir sem "fjórða valdið" eru að bregðast.

Ekki er þörf á að setja sérstaka löggjöf um þetta, enda slíkt mjög erfitt ef ekki óframkvæmanlegt. Hins vegar þurfa fjölmiðlarnir að taka sig á í þessum efnum. Eins þurfa þessi skoðanakönnunarfyrirtæki að útskýra þennan óeðlilega mun milli kannana dag frá degi og eins kannana sem birtast á sama degi.

Sterk bein þarf til að þola góða daga

Efnahagsleg velmegun á Íslandi hefur aldrei verið meiri en hún hefur verið um þessar mundir. Á móti því getur enginn mælt. Hins vegar njóta stjórnarflokkarnir þess ekki í skoðanakönnunum. Lengi má gott bæta og öll viljum við gera betur og öll viljum við hafa það betur, en það er ekki hægt að gera allt í einu.

Eftir að Viðreisnarstjórninn féll árið 1971 tók við tveggja áratuga óstöðugleiki í efnahagslífi þjóðarinnar. Verðlagsþróun fór úr böndunum, til varð atvinnuleysi, kjör rýrnuðu og verðbólga var yfir 100% á tímabili! Viljum við taka áhættuna á það endurtaki sig?

Við kjörborðið tökum við ákvörðun um mótun efnahagsstefnu næsta kjörtímabil, jafnvel næstu áratuga. Það er auðveldara að búa til vandamál en laga þau.

Þetta þurfa kjósendur að hafa í huga þegar þeir ganga til kosninga á laugardag.